Ceann de na nithe is taitneamhaí faoin léitheoireacht agus faoin litríocht i gcoitinne nuair a tharlaíonn an pléisiúr a thugann siad duit go héasca gan choinne. Caithfidh mé a rá go gceannaím roinnt leabhar Gaeilge de bharr dualgais, ar son na cúise, nó amanta le dóchas. Ní go hannamh a tharlaíonn sé go sleamhnaíonn an leabhar as mo lámh uaim ar bhealach éigin. Tugaim faoi deara nach bhfuilim á léamh níos mó.
B'iontach an rud a tharla nuair a thosaigh mé ag léamh Favela le Alex Hijmans. Bhí mé tar éis a ghealladh dom féin go léifinn é tar éis dom moladh Aonghuis a léamh an bhliain seo caite. Ach d'imigh na míonna thart go dtí gur cheannaigh mé é. Thosaigh mé air ansin agus mealladh mé. In ionad an leabhar sleamhnú uaim thugas faoi deara go rabhas á léamh go leanúnach, go raibh fonn orm é a léamh, go raibh mé ag cur spéise ann, agus sin ainneoin gur shíl mé go mb'fhéidir nach mbeadh oiread sin mealladh san ábhar dom: cur síos ar thréimhse a chaith an t-údar i gceantar bocht i gcathair Salvador sa Bhrasaíl. Léigh mé an leabhar ó thús deireadh gan stró.
Níor mealladh go dtí é: an t-ábhar féín agus na daoine a cuireadh in aithne dom sa leabhar - níl fonn orm iad a lua - b'fhearr liom go gcuirfeá féin aithne orthu gan mise a bheith mar idirghabhálaí - na suíomha spéisiúla ina bhfuair an t-údar é féin - rudaí chomh simplí le é féin a fheiceáil i bhfuinneog siopa, cupán caife, réiteach bia - agus an cur síos iriseoireachta - nach raibh iomarcach ar chor ar bith - ar staid shocheacnamaíoch an cheantair, na creidimh dhifriúla, na féilte agus an chaoi ar comóradh iad.
Ar bhealach simplí, go fánach nó go formhothaithe, geall leis, cuireadh ceisteanna móra faoi mo bhráid: creideamh, sonas, grá, an daonnacht, fulaingt, éagothroime, réamhchlaontaí. Go seolfaí go héasca agus ar bhealach chomh taitneamhach mé chuig smaoineamh ceisteach ar na hábhair sin, ba é sainchomhartha na sárlitríochta é, déarfá.
Tá an leabhar seo pléite cheana ag Aonghus, mar a deirim, agus in áiteanna eile i sféar seo na mblag agus tá blag ag Alex féin anois ag leanúint leis an leabhar ar a shuíomh féin. Cois Life a d'fhoilsigh an leabhar i 2009.
Dhá shruth a bhíonn i gceist: (a) an litríocht féin agus (b) cothú, caomhnú agus cur chun cinn na litríochta. Ní miste dúinn cuimhniú gur minic gurb é sruth (b) anseo a thug sruth (a) ar aghaidh chuig an chéad ghlúin eile. Feictear dom gur tharla sin san naoú haois déag nuair a bhreathnaigh uas-mheánaicme chinsealach na tíre i ndiaidh litríocht agus ardchultúr na Gaeilge. Tháinig mé trasna ar an méid seo i leabhrán beag, An Saol in Éirinn, 1800-45. Social Life in Ireland 1800-45, bailiúchán de léachtaí Thomas Davis i mBéarla in eagar ag R.B. McDowell (Baile Átha Cliath, 1957):
County histories began to be written and county archaelogical societies founded. If you look at the membership lists of these old societies you will see how fully they justified their claims to be impartial and representative and how often in their hands history, contrary to her usual habit, seemed, when investigated without prejudice, to heal old grievances rahter than to inflame them. In the second quarter of the nineteenth century all Ireland was traversed by scholars in gigs and dog carts measuring raths, recording legends, evolving theories or even more enthusiastically refuting them. It was the age of Graves and Prim as well as of O'Donovan and O'Curry and in almost every Irish country house you will find traces of its passage: perhaps in some feeble antiquarian water colour on the wall; perhaps it is a pile of dusty archaelogical journals in the attic.
Hubert Butler a scríobh an méid sin san aiste sa leabhar, 'The Country House - The Life of the Gentry'. Agus leanann sé air ag labhairt faoin íde béil a thug an lucht arsaíochta seo dóibh siúd ná raibh meas acu ar an tseandacht.
It is as though, like their grandfathers, these country scholars saw their opponents in the guise of Judas or Beelzebub. But we owe a great deal to their ill-temper. If it had not been for these unofficial bodies with their backbone of educated country gentlemen, Newgrange would have been destroyed to make a county Meath by-road and Clonmacnois and Glendalough would have been irreparably damaged.
An rud nach ndeir Butler ach atá fíorthábhachtach sa chomhthéacs seo, go raibh Gaeilge ag cuid mhaith de lucht úd na dtithe móra i lár na naoú haoise déag. Ní stair agus seandálaíocht amháín ba chás leo ach seanlitríocht na Gaeilge - féach foilseacháin an Archaelogical Society agus an Ossianic Society. Cinnte bhí Gaeilge ag Graves, Ó Donabháin, agus Ó Comhraí. Níl a fhios agam faoi Prim. Sochaí détheangach a bhíodh sna tithe móra.
Leabhar ar chuala mé iomrá riamh air ach nár bhreathnaigh mé i gceart air, gan trácht ar é a léamh, Silva Gadelica. 'Na Coillte Gaelacha' nó 'Foraois na Gaeilge' nó 'Coillte na Gaeilge' an t-aistriú a dhéanfainn ar an teideal Laidine. Thóg mé anuas den tseilf é an lá cheana. Is iontach an leabhar é. Staindis Mac Aodha Ó Gráda, Standish Hayes O’Grady mó mar a thug sé air féin sa réamhrá Gaeilge a chuir sé leis an leabhar: Stainndis mac an Aodhaig mheic Dhiarmada óig úi Ghráda, a chuir le chéile.
Is éard atá ann cnuasach de scéalta agus de phíosaí eile as seanlámhscríbhinní Gaeilge a thrascríobh Ó Gráda agus a d’fhoilsigh sa bhiain 1892. Bolg an tsoláthair a thugann Staindis féin air agus ní heol dom aon leabhar eile a thugann spléachadh chomh cuimsitheach agus chomh cruinn ar litríocht na Gaeilge agus sin mar atá sí le fáil sna lámhscríbhinní. Mar gheall ar gur trascríobh a rinne an t-eagarthóir ar na sleachta tá sé deacair iad a léamh. Ach tá a dhraíocht féin ag baint le cló a léamh atá chomh gar sin don bhunleagan lámhscríofa.
Bhí an-tionchar ag an leabhar seo ar fhoirmiu chanón litríochta na Gaeilge, dar liom. Bíodh is go bhfuil sé le fáil ar an idirlíon shíl mé nár mhiste a bhfuil ann a bhreacadh síos anseo go hachomair, le go mbeidh tuairim ag daoine faoina bhfuil ann. Cuirim síos anseo teideal gach píosa mar atá sé os cionn an phíosa féin ag Ó Gráda (litreacha móra agus beaga, sínte fáda etc. díreach mar atá aige féin ach focail mar ‘in so’ nó ‘in so síos’ fágtha ar lár), an lámhscríbhinn a bhfuil sé le fáil inti agus dáta scríofa na lámhscríbhinne, mar atá sin tugtha in Silva Gadelica. Aon áit go bhfuil an t‑eolas anseo difriúil óna bhfuil in Silva Gadelica tugaim sin le fios le cló corcra. Tá foinsí an eolais agam féin le fáil ar an mblag tacaíochta Foinsí.
Seasann ARÉ d’Acadamh Ríoga na hÉireann; Chatsworth do Chatsworth House, Chatsworth, Derbyshire, Sasana; CnT do Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath; LB do Leabharlann an Breataine, Londain.
12. ‘Agallamh na Senórach’ Chatsworth, Leabhar Mhic Cárthaigh Riabhaigh nó ‘The Book of Lismore’ (15ú haois)
Scéalta agus Seanchas
13. ‘Aided Echach maic Maireda’ ARÉ, Leabhar na hUidhre (roimh 1106)
14. ‘Aided Ferghusa’ (‘Echtra ríg thuaithe luchra is lupracán go hEmhain agus fochonn báis Fherghusa mhic Léide ríg Ulad’) LB, Egerton 1782 (1517)
15. ‘Geinemain Cormaic ua Chuinn’ ARÉ, Leabhar Bhaile an Mhóta nó Leabhar Breac Mhic Aodhgáin (c. 1400)
16. ‘Echtra Laegaire meic Chrimthainn go magh mell’ Chatsworth, Leabhar Mhic Cárthaigh Riabhaigh nó ‘The Book of Lismore’ (15ú haois)
Finscéalta / Fiannaíocht
17. ‘Tóraighecht in ghilla dhecair ocus a chapaill’ LB, Additional 34,119 (1765)
18. ‘Echtra in chetharnaig chaoilriabaig nó chetharnaig úi Dhomnaill do réir dhruinge’ LB, Additional 18,747 (1800)
19.‘Bodach an chóta lachtna’(‘Ag so turus Caoil an iarainn meic ríg na Tesáille go hEirinn agus chom mífhortúnach is d’éirig a shiubal leis’) LB, Egerton 154 (19ú haois)
22. ‘Fotha chatha Mucramha ocus fochonn oidheda Lugaid meic chon’ CnT, Leabhar na Nuachongbhála nó Leabhar Laighneach (roimhe agus b’fhéidir i ndiaidh 1160)
23. ‘Cath Chrionna’ Chatsworth, Leabhar Mhic Cárthaigh Riabhaigh nó ‘The Book of Lismore’ (15ú haois)
24. ‘Echtra mac Echach muigmedoin’ ARÉ, Leabhar Bhaile an Mhótanó Leabhar Breac Mhic Aodhgáin(c. 1400)
25. ‘Aided Crimthainn meic Fidaig ocus trí mac Echach muigmedóin .i. Brian. Ailill. Fiachra’ ARÉ, Leabhar Bhaile an Mhóta (c. 1400)
Fiannaíocht
26. ‘Bruiden bheg na hAlmaine’ LB, Additional 18,747 (1800)
Scéalta agus Seanchas
27. ‘Echtra Thaidg mheic Chéin’ Chatsworth, Leabhar Mhic Cárthaigh Riabhaigh nó ‘The Book of Lismore’ (15ú haois)
28. ‘Bórama’ CnT, Leabhar na Nuachongbhála nó Leabhar Laighneach (roimhe agus b’fhéidir i ndiaidh 1160)
29. ‘Mionanala’ LB Egerton 1782
30. ‘Iartaighe na hingine colaighe do Ghrécaib’ CnT, Leabhar na Nuachongbhála nó Leabhar Laighneach (roimhe agus b’fhéidir i ndiaidh 1160)
31.’Ní d’iongantaib aenaig Taillten’ CnT, Leabhar na Nuachongbhála nó Leabhar Laighneach (roimhe agus b’fhéidir i ndiaidh 1160)
Ceann de na leabhair is cuimsithí dá bhfuil feicthe agam faoi luath-stair na hÉireann is ea Early Christian Ireland le T.M. Charles- Edwards, foilsithe ag Cambridge University Press sa bhliain 2000. Tá tagairt déanta agam don leabhar seo cúpla uair cheana. Clúdaíonn sé an tréimhse go hiomlán agus go heolgaiseach ó thús na cúigiú haoise agus teacht Phádraig, go dtí teacht na Lochlannach sa naoú haois. Pléann an leabhar an córas sóisialta Gaelach a bhí suas ag an am, an Féinneachas, teacht na Críostaíochta, an eaglais luath, Colm Cille, Columbán, teacht chun cinn Ard Mhacha agus Uí Néill, agus cúrsaí ríthe agus ríochta. Is breá an leabhar é go cinnte.
Ach níor mhiste cúpla rud a shonrú faoi. Sa chéad áit, níl aon leisce ar an údar aghaidh a thabhairt ar staid an eolais agus na scoláireachta faoi na hábhair atá á bplé aige ag am scríofa an leabhair. Bua é sin aige. Ach ciallaíonn sé gur mó spáis a thugann sé do réiteach cruacheisteanna an léinn, i gcásanna áirithe, ná don chur síos leathan.
Ceangailte leis sin tá an dara pointe ba mhaith liom a dhéanamh, is é sin go mbíonn an dearcadh aige lonnaithe i Sasana go minic. Is breá an soiléiriú a thugann sé ar theacht chun cinn Ard Mhacha in ionad Chill Dara mar phríomheaspagóideacht na hÉireann ag deireadh na seachtú aoise agus an chaoi a lonnaíonn sé sin i gcomhthéacs theacht chun cinn Chanterbury i Sasana ag an am céanna. Is breá freisin an cur síos atá aige ar an bhfanaiceach Sasanach, Wilfred, a bhí gníomhach i rith na tréimhse sin. Ní ceart cúrsaí na hÉireann ag an am sin - ná ag aon am - a scaradh ó chúrsaí comhaimseartha sa Bhreatain ná sa chuid eile den Eoraip. Mar sin féin ní mór don léitheoir spéiseanna agus tosaíochtaí an scríbhneora agus an staraí a chur san áireamh: go leor leor plé ar Wilfrid, mar shampla, agus gan ach tagairt amháin do Johannes Scotus Eriugena. Ní gá gurb ionann spéiseanna an léitheora Ghaelaigh agus an staraí Béarla i Sasana.
An tríú pointe, dar liom, tá sé níos tromchúisí ach fásann sé go díreach as dearcadh agus spéiseanna an staraí agus as an díospóireacht chomhaimseartha idir staraithe na luath-thréimhse. Is é seo é. Tá fíorbheagán sa leabhar seo faoin litríocht. An té a bheadh ag súil le léargas ar luath-stair litríocht na Gaeilge, ní anseo a gheobhadh sé é. Tá an leabhar seo go maith ag soláthar cúlra don litríocht. Ach tá stair chuimsitheach na litríochta - rud is díol spéise dúinne - gan a bheith ann.
Tá an frása suimiúil seo (ach coigeartú áirithe nua-Ghaeilge déanta agam air) le fáil in Lorgaireacht an tSoidhigh Naofa:
Ro éirigh bruth agus borrfadh Sir Galafas á fheicsin, go raibhe a éan gaile ar foluamhain uasa innibh agus uasa anáil....
Ní cosúil gur choincheap neamhghnách é sa litríocht go mbeadh ‘éan gaile’ ag éirí amach as laoch agus ag foluain os a chionn; is é sin éan de shaghas éigin ar éan 'gaisce' é, nó b’fhéidir éan ceo nó éan deataigh a d’fheictí nuair a bhíodh gaiscíoch ar buile.
Is éard is ‘én gaile,’ ann dar le DIL, ‘bird of valour, a phenomenon supposed to accompany the martial fury of heroes (cf. O. Ir. lúan láith).’ Tugann siad samplaí eile. Tá an ceann seo le fáil in Imeachta Aeniasa, an t‑aistriúchán Gaeilge a rinneadh ar Aeneid Virgilius am éigin sa cheathrú haois déag (aistriúchán cruinn ach ciorraithe é) agus atá le fáil i Leabhar Bhaile an Mhóta. Tá Tuirnd (Turnus) tar éisPaill (Pallas) a mharú. Nuair a chloiseann Aenias an scéal tá olc air.
In tan tra rochuala Aenias in sgel sin, doeirigh a bruth 7 a brig and, 7 a fherg 7 a gal curudh, 7 adraig a en gaile co mbai for luamain uasa cind. Ba ferg nathrach ferg Aenias in tan sin....
Ba mhaith liom a chur i gcás – is é sin is píosa fantaisíochta de chuidse é ‑ gur deilbh den éan gaile atá ar bharr an chlogaid sin thuas a fuarthas in Ciumesti sa Rómáin sa bhliain 1961; agus gur chuid é den trealamh scanraithea chleachtadh na Gaeil agus iad i mbun cogaíochta, mar aon le buabhaill, screadach, béicíl, agus gleo coitinn. Tá hinsí ar na sciatháin sa chaoi is go mbidís ag bogadh suas síos agus an gaiscíoch ag treabhadh roimhe is ag déanamh creiche. Deirtear gur fiach dubh é an t‑éan.
Ceann de na scéalta is diamhaire dar liom ‘Tochmarc Emire’, an scéal a insíonn faoin gcaoi a ndeachaigh Cú Chulainn ag suirí le hÉimhear, iníon Fhorghaill Monaigh, agus faoin gcaoi ab éigean dó triall go hAlbain ag foghlaim gaisce ina dhiaidh sin chun í a fháil.
Ní dhíreoidh mé anseo ach ar cheann de na míreanna is diamhaire sa scéal: an t‑agallamh idir Cú Chulainn agus Éimhear nuair a chastar ar a chéile den chéad uair iad. Ní miste agallamh a thabhairt air. Caitheann an bheirt ceisteanna dúfhoclacha lena chéile. Ag tástáil éirime, intleachta, oiliúna, agus oiriúnachta a chéile atá siad. Tá a fhios acu araon an duais atá ann don té a n‑éiríonn leis nó léi sa tástáil: colainn an duine eile.
Óna thaobh seisean de, tá Cú Chulainn breá sásta le hÉimhear agus é breá réidh duais a cholainne féin a bhronnadh uirthi. Ag féachaint dó ar a bhfuil le feiceáil dá brollach thar a léine deir sé: ‘Caín a mag sa mag alchuing.’ Is é sin, is caoin an mhá í sin, má atá thar ceangal.
Ach níl sé chomh héasca sin Éimhear a shásamh. ‘Ní shroichfidh aon duine an mhá sin,’ ar sise, ‘nach maraíonn céad fear ar gach áth ó Áth Scéine Meann ar Ollbhine go dtí Banchuing céad ar a mbrúchtann Brea dlúthdhosach Fedelm.’
Mar a deirim is téacs diamhair é agus ní hí an chuid is lú den diamhair brí na bhfocal. Tá go leor amhras faoina gciallaíonn focail áirithe sa mhír sin thuas. Mar shampla léitear an focal ‘alchuing’ mar aon fhocal amháin a chiallaíonn ‘raca arm.’ Sin é an léamh ar ghlac Thomas Kinsella leis nuair a d’aistrigh sé abairt sin Chú Chulainn go Béarla mar seo: ‘I see a sweet country,’ he said. ‘I could rest my weapon there.’ Tá sin go deas, agus macalla ann de ‘country matters’ Hamlet fiú amháin. Ach tar éis dom breathnú ar Ghraiméar Thurneysen § 825, chuaigh mise sa seans thuas lena léamh mar dhá fhocal: al (= thar, ar an taobh thall de) + cuing.
Ar an gcaoi chéanna tá amhras ann faoi fhocailÉimhire. ‘Comainm n‑arcait’ a deir sí, mar shampla, agus ceaptar gurb ionann sin agus ‘céad’ nó bhí an focal ‘arcait’ i mBéarla na bhFilí, nó focal cosúil leis, agus an bhrí ‘céad’ leis.Ní hamháin sin ach tá an ghluais Laidine ‘vulnerare centum’ curtha leis sa lámhscríbhinn. Agus cad é 'Brea' agus an mbrúchtann sé nó sí? 7rl.
Ar aon chuma leanann Cú Chulainn air ag labhairt faoin má agus cé chomh caoin is atá sí agus ní fhaigheann de freagra ach tuilleadh coinníollacha a bheith leagtha anuas air.
Tá ábhar breá acadúil do lucht na Sean-Ghaeilge sa scéal go cinnte. Ach samhlaigh an t-agallamh sin a bheith á lua le fear óg i gcomhthéacs lasmuigh ar fad de na hallaí léannta ....Á, mar a dúirt an t-amhránaí Francach sin fadó: cá bhfuil an sneachta a bhí anuraidh ann?
Má chuir sé as domsa an dearcach diúltach i leith na mban a léiríodh in Lorgaireacht an tSoithigh Naofa, níor dhada sin i gcomparáid leis an olc a chuir sé ar Alfred Nutt, duine de na scoláirí is mó a d’fhéach le bun Ceilteach na Lorgaireachta a chur. Ag labhairt dó faoi údar na Lorgaireachta, mar a thugann sé air, ‘The author of the Queste’, deir sé:
Had the mediaeval ascetic really felt [a deep reverence for woman] we could have forgiven the stupidity which ignores all that constitutes the special dignity and pathos of womanhood. But he felt nothing of the kind. Woman is for him the means whereby sin came into the world, the arch stumbling-block, the tool the devil finds readiest to his hands when he would overcome man.
Mar thacaíocht lena dhearcadh luann sé eachtra beag eile sa scéal. Tá gach duine i gCúirt Ching Artúir ag réiteach le dul sa Lorgaireacht. Seo é an mhír sa Ghaeilge a fhreagraíonn don mhír a luann Nutt (iarracht de Ghaeilge an lae inniu curtha agam air).
Ghabh an bhantracht ar ghubha agus ar thuirse mar an gcéanna, agus dúirt siad in éineacht, amhail ba ghuth aon mhná amháin é, go rachaidís ar aon séad leis na fearaibh cibé conair a rachaidís agus d’aontaigh dream díobh iad a ligean leo amhlaidh sin.
Bhí siad ar fad ann nuair a chonaic siad seanóir aosta le haghaidh ainglí agus le lasair ghrá Dé ina ghnúis chomha chorcra agus teacht isteach sa dún. Agus labhair sé de ghuth ard: ‘Síocháin libh, a theaghlaigh uasail an Bhoird Chruinn, an duine díobh a gheall dul i ndiaidh an tSoidhigh Naofa. Agus is é a chuir chugaibh mé an díthreabhach naofa Nasiens, chun cabhrú libh agus chun sibh a chomhdhíonadh agus chun a fhoilsiú daoibh conas is ceart daoibh an chonair a thriall, mar is ceart é a thosú, le faoistin iomlán, le troscadh agus le hurnaí, agus le innfheitheamh ar Dhia, mar ní neart slua agus sochraide a gheobhaidh é ach i muinín Dé, an tAthair Uilechumhachtach. Agus is é a dúirt sé leo fós, gan mná a ligean libh, óir ní gnáth dealú gan chiontú le compánaigh banscála....
Mar a deir Nutt, ní bhfuair sé aon áit sna foinsí Gaelacha agus Breatnacha a scrúdaigh sé aon rud ag freagairt don dearcadh diúltach sin a léirítear sa Lorgaireacht ‘Chistéirseach’. Rud a léiríonn domsa arís gur lámhleabhar teagaisc do na Teamplóirí a bhí sa chéad leagan Fraincise agus é – agus seo é an rud is spéisiúla uile – é bunaithe ar scéalta agus amhráin a bhí á ngabháil an t‑am sin ag amhránaithe ón mBriotáin, conteurs agus histriones mar a deir Roger Sherman Loomis, duine de na scoláirí is mó a rinne staidéar ar an gceist seo.
Is éard tá sa bhlag seo mo chuidse smaointe faoin litríocht seo againn mar a ritheann siad liom. Is fada siar a théann fréamhacha litríocht na Gaeilge, i bhfad siar roimh theacht na scríbhneoireachta, go fiú. Tá sí ag craobhú léi i gcónaí. Tá súil agam go mbeidh tú liom ar an turas fionachtana agus nótála seo.
Leabharlannaí agus eagarthóir leabhar mé. Scríobhaim filíocht ó am go chéile. Ar an ábhar sin is minic mé den tuairim gur mór an donas é an leabhar mór.
