Draoi de chineál eile

Cén fáth ar éirigh le Pádraig? Cén chaoi ar éirigh leis an tír uile a thabhairt chun na Críostaíochta? Míniú deas ag James Carney air.

The poet's person was generally sacred, an outrage committed against him was likely to be followed by a fiurt filed, 'a poet's miracle', avenging the deed. Indeed the sanctity of the person of the poet, inherited, as we assume, from that of the druid, probably explains why there were no martyrs for the faith in early Ireland: the Christian missionaries were regarded as foreign druids, and accorded the conventional courtesies.

Ach bhí nithe eile i gceist freisin, is dócha. Dul leis an Eaglais chiallaigh sé do dhaoine óga agus do na mná, imeacht ó smacht an taoisigh. Thug an Chríostaíocht léi, freisin, gradamúlachas, údarás, taibhseacht agus faisean na hImpireachta Rómhánaí mar aon le teicneolaíochtaí nua, mar leabhair, an scríbhneoireacht, agus córas éifeachtach riaracháin. Ach an phríomhchúis, má ghlacaimid le Carney, gur breathnaíodh ar chléirigh na hEaglaise Críostaí mar dhraoithe de chineál eile. Is deas an rud teacht na Críostaíochta a fheiceáil ó pheirspictíocht na nGael.

Tús na Litríochta

Is iad inscríbhinní na gclocha Oghaim an litríocht scríofa is sine atá againn. Na píosaí scríbhneoireachta a scríobhadh in Éirinn atá ar aon bhealach chomh sean leo is sa Laidin atá siad.

Dar liom gur féidir linn ceithre dhoiciméad a chur i gcás ar dócha gur scríobhadh iad in Éirinn am éigin sa chúigiú haois. Is é sin is dócha, am éigin idir an bhliain 430 agus 500. Is iad seo atá i gceist agam.

1. Liosta treoracha a cheap na hEaspaig, Patricius, Auxilius, agus Isserninus, don chléir agus a thosaíonn leis an focail ‘Incipit Sinodus Episcoporum id est Patrici Auxilii Issernini.’ Chéad Shionad Phádraig a thugtar ar an doiciméad is cosúil nó Synodus I S. Patricii. Tá tríocha ceathair ordú ar fad ann faoin gcaoi ar cheart do chléirigh iad féin a iompar, na héadaí ba cheart dóibh a chaitheamh, na bronntanais ar cheart dóibh glacadh leo, nó gan glacadh leo, etc. etc.; iad uile spéisiúil ar a mbealach féin. Caitear solas áirithe ar chur chuige na hEaglaise in Éirinn agus ar chuid de chreideamh na Sean-Ghael. Mar shampla a gcreideamh i lamiae agus strigae.

2. & 3. Litreacha cáiliúla Phádraig: an Confessio agus an litir Ad Coroticum.

4. Annála Éireannacha éigin. Ainneoin nach bhfuil aon bhailiúchán annála ar fáil ar féidir a rá gur scríobhadh é sa chúigiú haois, is féidir a leithéid a chur i gcás. Cuireann James Carney i gcás mar shampla go raibh annála á gcoinneáil in Ard Mhacha ón mbliain 445 nó b’fhéidir 444. Tá iarsmaí ó na hannála sin le fáil dar leis in Annales Cambriae, in Annála Uladh, in Annála Inis Faithlinn, sa Chronicon Scottorum, in Annála Thighearnaigh agus i Leabhar Nuachongbhála. Tá gach seans, freisin, gur cuid iad annála úd Ard Mhacha d'annála eile a chuireann na scoláirí i gcás, Croinic na hÉireann nó mar a thugann siad air i mBéarla (teanga oibre agus oifigiúil na scoláirí) an ‘Chronicle of Ireland’. An deacracht leis na hannála, cuireann Carney go maith é agus é ag caint faoi na hannála mar atá siad ar fáil inniu: ‘Much as we value the Annals they cannot be regarded as on a par with the Confessio or Prosper’s Chronicle – the manner of tradition forbids this, as also does the fact that the number of entries relating to the fifth-century that is generally accepted as ‘genuine’ seems to be shrinking rapidly.’

Sin é é. Sin agaibh, in éineacht leis na clocha Oghaim, tús na litríochta in Éirinn. (Agus pictiúr le Waterhouse de Lamia mar mhionbhronntanas breise.)

Cruinneas Staire: Teacht na Críostaíochta

Bhí mé ag caint le seanchara liom aréir. Tar éis dó fiafraí faoi mo shláinte – feabhsaithe gan biseach iomlán orm fós – leanamar orainn ag caint faoi cheann de na hábhair is ansa linn – seanstair na hÉireann. Eisean an saineolaí. Mhúin sé cupla rud dom a aréir, mar a dhéanann i gcónaí

Dhá ábhar a bhí faoi chaibidil againn. Pléifidh mé ceann amháin anseo agus déanfaidh mé an plé ar dara ceann a phostáil níos déanaí. Ach chéad rud a chaithfidh mé a lua go bhfuil meon cruinn an staraí phroifisiúnta ag mo charasa. Measúnú na fianaise, agus sin ar bhonn dianscrúdaithe. Ní leor eachtra a bheith luaite i lámhscríbhinn le cruthú gur tharla sé. Próiseas dian iniúchta atá ag teastáil má táimid le rá ‘tharla sin’. Go minic níl againn sa deireadh ach: ‘ag cur gach rud san áireamh, de bharr an phróiseas dianscrúdaithe atá déanta againn ar na foinsí iomadúla, agus ag cur san áireamh a bhfuil ar eolas againn faoi mheon na ndaoine a scríobh nó a thiomsaigh an t‑eolas atá ar fáil sna foinsí sin, is éard is dóigh linn, gur dócha gur tharla sé.’

An raibh an Chríostaíocht in Éirinn roimh theacht go Pádraig? Braitheann sé cé tá i gceist agat le Pádraig. Bhí, má deir tú gurb ionann Pádraig agus Palladius. Tá sé réasúnta brath ar fhianaise Prosper anseo a deir, faoin mbliain 431 ina Chroinic, gur chuir an Pápa Ceilistín I Palladius go hÉirinn mar an chéad easpag ar na Gaeil a chreid i gCríost (primus episcopus ad Scottos in Christum credentes).

An bhféadfadh sé gurb iad a thug an Chríostaíocht go hÉirinn roimhe sin Déaglán, Ailbhe, Ciarán Saighir? Ní móide é. Sa chás i go bhfuil dáta báis ar fáil sna hannála d’aon duine de na daoine sin is sa séú haois é. Tá an chuma ar an scéal gur theastaigh ó muintir na Mumhan, m.sh. an Eoghanacht, iad féin a scaradh ó fhorlámhas Ard Mhacha agus leis sin a dhéanamh d’fhéach a lucht seanchais le cur in iúl gur tháinig an Chríostaíocht go dtí an Mhumhain roimh Phádraig agus gur sine a gcuid naomh siadsan ná naomh Ard Mhacha.

Casta? Amhail is nár leor sin, bhreathnaigh mé ar alt leis an Ollamh Dáibhí Ó Cróinín in Medieval Ireland: an encyclopedia, agus feicim go gcuireann seisean moladh spéisiúil chun cinn: go mb’fhéidir gur tháinig Pádraig (fear na litreacha a fuadaíodh nuair a bhí sé ina ógánach etc.) go hÉirinn roimh Phalladius, b’fhéidir chomh luath le deireadh na ceathrú aoise.

Rith sé liom go raibh Coroticus luaite ag Pádraig agus gur dúradh gurb ionann é siúd agus rí nó taoiseach Breatanach éigin. Nach socródh sé sin dáta éigin do Phádraig (atá léirithe thuas i ngloine dhaite in Ardeaglais Ard Mhacha)? Shocródh dá mbeadh dáta éigin ann a d’fhéadfaí a lua le Coroticus. Ní cosúil go bhfuil.

Ach bealach amháin nó bealach eile is cosúil gur thart ar an am céanna a tháinig na leacracha Oghaim chun cinn a tháinig an Chríostaíocht go hÉirinn: an bhliain 400. An bhfuil aon bhaint idir an dá rud? Cá bhfios domsa.

Ionradh agus Ionnarbadh

Ní dóigh liom go gcuireann muid san áireamh cé chomh cruthaitheach is a bhí turnamh impireacht na Róimhe agus na hionraí agus na hionnarbaí a lean é. Imeacht as na hImpireachta a thug Éire na nGael chun cinn mar thír Chríostaí. Céard a bhí ag tarlú thart ar an am seo? In Éirinn bhí na hUí Néill tar éis greim a fháil ar Theamhair agus ar Eamhain Macha. Bhí siad tar éis Cúige Uladh a roinnt eatarthu, chuid mhaith - Tír Eoghain agus Tír Chonaill. Ba iad na Scoti iad, na creachadóirí, na Gaeil. Ba iad a d'fhuadaigh Pádraig óg go hÉirinn leo mar sclábhaí.

Ach ní shin amháin é. D'fhéadfadh sé gur thart ar an am seo a ruaigeadh na Déise as Déise Teamhrach sa Mhí is go ndeachaigh siad ó dheas, cuid acu go dtí an Bhreatain Bheag cuid eile acu go dtí an ceantar a bhfuil "Na Déise" fós mar ainm air. D'fhéadfadh sé gurb iad seo ba thúisce a chuaigh le Críostaíocht in Éirinn de bharr na teagmhála a bhí acu Dyfed ar an taobh eile de Mhuir Meann.

Ach tá tuilleadh i gceist leis an tréimhse seo. Ag an am seo freisin, timpeall na bliana 400, bhí na Frainc ag leathnú siar agus ag déanamh ionnarbtha ar na Gallaigh Chríostaí a fuair siad rompu. Tá fianaise ann gur theith cuid acu sin go hÉirinn, tír a bhí slán go maith ar ionradh ó eachtrannaigh ag an am sin. Thug na teifigh léann na hImpireachta leo, Laidin agus Gréigis, gramadach agus reitric, agus Críostaíocht.

As an gcíor thuathail sin a tháinig na clocha Oghaim ar aithris iad ar nós na hImpireachtaí leac a ardú in ómós don té a fuair bás nó ina c(h)uimhne.

Le go mbeadh aon substaint leis an gcur i gcás sin agam, níor mhór dátaí a chur leis na himeachtaí difriúla atá luaite agam: Ionnnarbadh na nDéise, Gabháil na Teamhrach agus Eamhain Macha, Fuadach Phádraig, Teitheadh na nGallach, agus an ceann achrannach sin, Teacht na Críostaíochta go hÉirinn (ós léir ó scríbhinní Phrosper Aquitanus go raibh Críostaithe sa tír roimh theacht Phádraig ar chor ar bith).