Cinsireacht lámhscríofa

Tharla mé san seachtú haois déag le Seathrún Céitinn, níor mhiste fanacht ann tamall le rud beag a thabhairt faoi deara faoi thraidisiún na lámhscríbhneoireachta.

Am éigin idir an bhliain 1661 agus an bhliain 1688, scríobh Dáibhí Ó Bruadair an dán ‘A shaoi re gliogar gibé thusa’ ag cáineadh ‘bladaireacht do rin duine éigin do Dhiuic Urmhumhan’. Tá rann amháin den ‘duanóig bhladaireachta’ fós againn mar cuirtear mar réamhrá é le dán Uí Bhruadair in an-chuid de na lámhscríbhinní. Ní heol dom go bhfuil an rann féin nó an ‘duanóg’ a bhfuil sé inti, le fáil astu féin in aon áit. Ach thuairimeoinn go bhfuil go maith os cionn scór cóip de dhán Uí Bhruadair le fáil sna lámhscríbhinní.

Is fearra fá sheacht don talamh a theacht
dá chasnamh ar neart aineolach
'ná Conn is Niall, Goll is Brian
is Fionn na bhfiann bhflaithólach.

(Is fearr atá an tír faoi sheacht ó tháinig sé go dtí í, chun í a chosaint ar neart daoine aineolacha; [is fearr é] ná Conn, Niall, Goll, Brian, agus Fionn na bhFiann a d'ól deochanna uaisle.)

Níl aon dán do Shéamas Buitléir, chéad Dhiúc Urmhumhan in Poems on the Butlers. Ach is cinnte gur scríobhadh a leithéid dó – tá fianaise Uí Bhruadair againn air sin. Ach tá tuilleadh fianaise ann. I measc lámhscríbhinní Urmhumhan féin tá litir ón mBráthair Seoirse Mac Cadáin agus dán i meadaracht, séadna, in éineacht leis. Tá an litir i mBéarla agus an dán i nGaeilge. Tá an dá cheann i gcló in Dán na mBráthar Mionúr. Ní heol dom aon chóip eile den dán a bheith ann. Seo iad an chéad dá rann.

Diad bheatha, a Shémuis Buitléir,
a ruire TréanMhic na ngrás!
ó do geiniodh ’mbroinn do mháthar,
Dia Athair riot gus an lás.

Fear ionaidh an ríogh i nÉirinn,
ré linn cogaidh agus síodh’;
da dtug na tiodhlaicthe móra
Críost – córa dúinne bheith faoi.

(Dia do bheatha, a Shéamais Buitléir, a rí os cionn ríthe de chuid Íosa Críost; ó gineadh tú i mbroinn do mháthar tá Dia, an tAthair, leat go dtí inniu.

Is tú Fear Ionaid an Rí in Éirinn le linn cogaidh agus síochána; thug Críost (is ceart dúinn a bheith faoina cheannas) buanna móra duit.)

Tar éis do Shéamas, Iarla Urmhumhan – Diúc Urmhumhan ina dhiaidh sin – seasamh leis an Eaglais Phrotastúnach agus troid in éadan Chomhdháil Chill Chainnigh, dar liom gur chuir sé é féin lasmuigh den traidisiún Gaelach i dtuairim cuid mhaith de na scríobhaithe agus dá réir sin níor choinnigh siad taifead ar na dánta a scríobhadh dó féin ná dá theaghlach.

(Mar is nós liom, cuirim na tagairtí cuí sa bhlag ‘Foinsí’.)